Schemat to Sztywny Wzór Zachowania
Zaburzenia osobowości charakteryzują się sztywnymi, negatywnymi dla funkcjonowania danej osoby wzorami zachowania (myślenia, czucia). Taki wzór zachowania nazywamy schematem – nieadaptacyjnym, czy wręcz destrukcyjnym kiedy skutkuje dyskomfortem w funkcjonowaniu lub cierpieniem. Jest jak okulary, przez które człowiek postrzega świat, relacje z innymi i siebie samego.
Reagujemy na świat zgodnie z przyjętą perspektywą – mamy okulary, których nie możemy zdjąć. Sztywność tych schematów oznacza brak elastyczności w zachowaniu, myśleniu. Nawet gdy już wiemy, że są dla nas niekorzystne, szkodliwe dla funkcjonowania, mamy duże trudności w zmianie. Można to porównać do umiejętności pisania. Skoro przez wiele lat używaliśmy do tego prawej ręki (schematu), przerzucenie się na pisanie lewą ręką (wyjście ze schematu) jest strasznie trudne, wydaje się nienaturalne i wymaga czasu, praktyki.
Toksyczne dzieciństwo
Korzenie dysfunkcjonalnych schematów sięgają dzieciństwa (stąd też nazywane są wczesnymi nieadaptacyjnymi schematami Younga), kształtują się wskutek wczesnych doświadczeń i są utrwalane, wzmacniane z biegiem czasu. Istotną rolę w ich powstawaniu odgrywa zatem środowisko w jakim wychowuje się i dorasta dziecko, zwłaszcza relacje z ważnymi osobami, które służą za model relacji w dorosłym życiu.
Środowisko narażające na wytworzenie się nieadaptacyjnych schematów to środowisko zaniedbujące podstawowe potrzeby dziecka np.: bezpieczeństwo, więź z innymi, poczucie własnej wartości, autonomia. Niespełnione potrzeby prowadzą do powstania związanych z nimi przekonań o sobie, świecie, relacjach z innymi (np. „nie można ufać ludziom”). Dziecku towarzyszą też negatywne, trudne emocje: złość, smutek, z którymi próbuje sobie poradzić. Radzi sobie tworząc pewną strategię kompensacyjną (wyrównującą braki).
Schematy są sposobem na dostosowanie się do trudnych warunków
Tak powstaje wzór zachowania mający na celu zaspokojenie potrzeby, która została zaniedbana. Na przykład, jeśli rodzice dziecka byli impulsywni, surowi, wymagający, dziecko może ukrywać swoje emocje, opinie, być uległe, starać się mieć jak najlepsze osiągnięcia szkolne – robić wszystko, by „nie sprowokować” niczym rodziców, starając się przewidzieć ich oczekiwania, potrzeby. Jeśli poprzez taką strategię dziecko nauczy się, iż jest ona skuteczna, pozwala uniknąć wybuchów złości, odrzucenia, będzie odtwarzało, utrwalało te zachowania, tworząc sztywny wzór postępowania. W przypadku podanego przykładu mogą zrodzić się np. schemat porzucenia, nieufności, zależności, tłumienia emocji, bezlitosnych norm.
Wskutek doświadczeń z dzieciństwa powstają związane z nimi skojarzenia emocjonalne, które aktywują schematy. Do uruchomienia powstałego wzoru zachowania w życiu dorosłym dochodzi zatem, gdy obecna sytuacja zostanie skojarzona z doświadczeniami w dzieciństwie, przy czym działa to jak automat – bez zastanowienia, bez świadomości skojarzenia.
Aktywizacji schematu może dokonać nawet mały, niepozorny bodziec, który wzbudzi skojarzenie – np. drobna zmiana w tonie głosu rozmówcy, jego spojrzenie, mimika, pozycja ciała, jedno słowo, choć często są mylną interpretacją wywołaną przez przekonania związane ze schematem.
Paradoks tych schematów polega na tym, iż powstają jako próba adaptacji do warunków otoczenia, mają na celu kompensacyjne zaspokojenie zaniedbanych potrzeb, jednak odtwarzanie ich jest znaczącą przeszkodą w prawdziwym spełnieniu tych i/lub innych potrzeb.
Schemat opuszczenia, odpychanie i przyciąganie
Poniżej przykład, który przedstawia to w dużym uproszczeniu. Wyobraźmy sobie, że osoba z borderline ma schemat opuszczenie/niestabilność więzi. Z tego powodu może dążyć do zaspokojenia potrzeby bliskości „nadmiernie lgnąc” do drugiej osoby. Jednocześnie (przez swoje przekonanie, że każdy w końcu ją porzuci) każdy drobny gest oddalenia zaobserwowany u partnera spowoduje, że odczuje silny lęk przed odrzuceniem. Chcąc uniknąć związanego z tym cierpienia może mocno zdystansować się od partnera. W tej sytuacji druga osoba również może się odsunąć. Wtedy osoba z BPD, zacznie (z panicznego lęku przed utratą relacji) – ponownie dążyć do bliskości. Tym samym przez błędne koło przyciągania i odpychania osoba z zaburzeniem osobowości borderline uniemożliwia sobie zbudowanie stabilnej relacji, a jej potrzeba bliskości, miłości pozostaje niezaspokojona. Dodatkowo komplikuje sytuację fakt, że osoby rzadko mówią o przeżywanych emocjach, obawach – dlatego ich skrajne zachowania wydają się zupełnie irracjonalne, często też same nie wiedzą dlaczego tak się zachowują.
Zaniedbania w dzieciństwie i Zaburzenia Osobowości
Zaniedbania, nadużycia czy trudne doświadczenia we wczesnym wieku, które mogą przyczynić się do rozwoju dysfunkcjonalnych schematów i zaburzeń osobowości (lub ich rysów), to np. strata bliskiej osoby, różnego rodzaju przemoc, rozwód rodziców, opiekun nieobecny (fizycznie lub „duchem”), nie poświęcający dziecku uwagi, chłodny emocjonalnie, nieprzewidywalny, niekonsekwentny. Mogą to być również: warunkowa miłość, brak kontroli lub jej nadmiar, nadopiekuńczość, częste kłótnie w domu, surowe, wysokie wymagania lub zupełny brak oczekiwań, zasad, granic. Im więcej doświadczonych zaniedbań, nadużyć, tym więcej może powstać schematów i tym silniejszy mogą mieć obraz. Z kolei im schematy są silniejsze, liczniejsze, tym większe podłoże do nieprawidłowego rozwoju osobowości, czyli tym większe ryzyko powstania zaburzenia osobowości, bądź też – w wersji łagodniejszej – rysu któregoś z poszczególnych zaburzeń osobowości, czyli obecności pewnych charakterystycznych objawów, jednak nie na tyle intensywnych/licznych, by można było mówić o pełnym zaburzeniu.