Myślenie i Emocje: zniekształcenia myślenia, heurystyki

Dziś znów chciałabym, abyśmy przyjrzeli się bliżej zależnością pomiędzy naszymi emocjami a procesami poznawczymi, myśleniem. W poprzedniej części przyglądaliśmy się wpływowi emocji na myślenie, podejmowanie decyzji i zapamiętywanie. Tym razem spójrzmy na problem od drugiej strony i skupmy się na tym, jak sposób, w który myślimy wpływa na doświadczane przez nas emocje.

Spis treści:

1. Zniekształcone myślenie
2. W jaki sposób odbieramy rzeczywistość?
3. Rejestracja sensoryczna
4. Ocena emocjonalna
5. Rozpoznanie treści bodźca
6. Ocena metaforyczna
7. Jak zachodzi ocena poznawcza?
8. Myślenie, abstrakcja i ogólnienie
9. Intuicja
10. Heurystyki, droga na skróty
11. Niektóre heurystyki
12. Heurystyka dostępności
13. Heurystyka reprezentatywności
14. Heurystyka zakotwiczenia
15. Tendencyjność związana z potwierdzeniem
16. Tendencyjność związana z pewnością wsteczną
17. Tendencyjność związana z nastrojem
18. Tendencyjność związana z wyolbrzymionym wynikiem
19. Błędy myślenia, zniekształcenia poznawcze
20. Niektóre zniekształcenia poznawcze
21. Selektywna Abstrakcja
22. Katastrofizowanie
23. Arbitralne wnioskowanie
24. Generalizacja lub inaczej nadmierne uogólnienie
25. Personalizacja
26. Minimalizowanie
27. Wyolbrzymianie
28. Myślenie dychotomiczne
29. Powinności
30. Uzasadnianie emocjonalne
31. Ruminacje
32. Czytanie w myślach
33. Wzajemny wpływ emocji i poznania
34. To jak się czujemy wynika z naszych myśli
35. Każdy zniekształca rzeczywistość po swojemu
36. Bibliografia

Zniekształcone myślenie

Jak wspomniałam wcześniej reakcje emocjonalne powstają dzięki poznawczym interpretacjom zdarzeń. Co jednak jeśli nasze myślenie jest zniekształcone? Na to pytanie odpowiemy sobie w tym artykule.

W jaki sposób odbieramy rzeczywistość?

Upraszczając, to ten proces zachodzi w kilku fazach:

Rejestracja sensoryczna

Nasze zmysły odbierają bodźce i przetwarzają go w impuls nerwowy. Bardzo często zawierają już informacje o cechach charakterystycznych tego bodźca.

Ocena emocjonalna

Bodziec odbierany jako przyjemny/korzystny – powoduje reakcje dążenia; natomiast bodziec odbierany jako nieprzyjemny/niekorzystny - powoduje reakcje unikania.

Rozpoznanie treści bodźca

Identyfikacja poznawcza, skategoryzowanie bodźca i nazwanie go.

Ocena metaforyczna

Dwuznaczność, interpretacja literacka itp.

Jak zachodzi ocena poznawcza?

Ocena poznawcza pierwotna skupiona jest na sprawdzeniu ważności bodźca z uwagi na możliwości realizacji ważnego dla nas celu. Reagujemy tylko na istotne dla nas w danym momencie zdarzenia.

Kolejno oceniane jest, czy dane zdarzenie jest zgodne z realizacją naszego celu. Jeśli zdarzenie jest zgodne, to jest pomoże nam w realizacji celu pojawiają się pozytywne reakcje emocjonalne. Jeśli natomiast jest niezgodne, to jest szkodzi osiąganiu przez nas celów pojawiają się emocje negatywne. Dopiero w dalszej kolejności oceniane są takie czynniki jak intencjonalność.

Natomiast ocena poznawcza wtórna skupia się na możliwości poradzenia sobie z tą sytuacją. Po tej ocenie mogą pojawiać się nowe emocje oraz wybierana jest najlepsza strategia radzenia sobie.

Przykład: zdarzenie jest niezgodne z naszymi celami i utrudnia ich osiągnięcie – pojawia się uczucie gniewu. Dodatkowo zdarzenie ocenione jest jako intencjonalne – reagujemy silnym wybuchem złości. Uważamy, że nie poradziliśmy sobie dobrze z tą sytuacją i dalej nie osiągnęliśmy swojego celu – pojawia się emocja wstydu i/lub poczucia winy.

Co oznaczają uczucia i po co nam emocje?

“Skłonni jesteśmy zakładać, że wszyscy ludzie podobnie doświadczają emocji. Czasami trudno jest nam zrozumieć, dlaczego ktoś boi się pająków, skoro my nie. Ciężko uwierzyć, że dany wyraz twarzy Zosi wyraża zamyślenie, a nie złość, bo w naszym wypadku wyraża on złość i tylko złość. Emocja jest subiektywnym stanem, któremu towarzyszą również doznania cielesne i reakcje mimiczne oraz myśli i zachowania. Niektóre z emocji bywają przyjemne, inne wręcz przeciwnie, warto jednak pamiętać, że emocje mają to do siebie, że są przejściowe, mijają (...)”

Dowiedz się więcej z artykułu: Po co nam emocje? Do czego emocje są potrzebne?

Myślenie, abstrakcja i ogólnienie

Myślenie to czynność umysłowa, za pomocą której człowiek przetwarza informacje. Informacje te mogą być zawarte w wyobrażeniach, spostrzeżeniach i pojęciach. Spostrzeżenia to wszystko to, co widzimy, dzięki naszym oczom. Wyobrażenia to inaczej obrazy umysłowe, mogą dotyczyć wcześniej spostrzeganych przedmiotów lub być kreatywne i wytwórcze. Natomiast pojęcia to opisane słowami obiekty, które łączą wspólne cechy.

Tworzenie pojęć, a więc opisywanie rzeczywistości jest możliwe dzięki dwóm procesom – abstrakcji i uogólnieniu. Abstrakcja polega na wydobywaniu pewnych cech przedmiotu i pomijaniu innych. Uogólnienie to natomiast umiejętność łączenia cech wspólnych dla danej klasy przedmiotów. Chciałam tu zaznaczyć, że choć są to procesy niezbędne do analizowania rzeczywistości, mogą również ulec zniekształceniu i utrudnić nam życie.

Myślenie może być konkretne, gdy bazuje głównie na spostrzeganiu i dostarcza informacji o bieżącej sytuacji. Myślenie abstrakcyjne jest możliwe dzięki używaniu pojęć i wyobrażeń. Dzięki niemu rozwiązywane są problemy, powstają refleksje i teorie.

Intuicja

Intuicja to zdolność dokonywania oceny bez świadomego rozumowania. Jest potocznie uważana za emocjonalny składnik myślenia (choć wcale tak nie jest). Posługiwanie się intuicjom przy podejmowaniu decyzji aktywuje pewien szczególny obszar płatów czołowych, który odpowiada za pamięć utajoną i uczenie się oparte na karach i nagrodach. Wskazuje to, że korzystając z własnej intuicji opieramy się niejako na własnych doświadczeniach.

Heurystyki, droga na skróty

Heurystyki to takie skróty w myśleniu. Bywają zawodne i nie gwarantują pomyślnego rozwiązania problemu. Są też mniej dokładne i bywają adekwatne tylko w określonych zadaniach. Ich zaletą jest to, że są ogólne i można je stosować do większości zadań. Pozwalają też znacząco skrócić czas przetwarzania.

Niektóre heurystyki

Heurystyka dostępności

Oszacowanie prawdopodobieństwa wystąpienia czegoś, na podstawie informacji, która z jakiś powodów jest nam łatwo dostępna i łatwo ją sobie przypomnieć. Może to być coś, co w kółko słyszymy w telewizji albo „prawdy” i sformułowania, które często słyszeliśmy od rodziców. Może to prowadzić do sytuacji, że coś co słyszymy cały czas staje się faktem i wierzymy w to bez sprawdzania, czy to rzeczywiście jest prawdziwe.

Heurystyka reprezentatywności

Gdy wydaje nam się, że jeśli coś należy do danej kategorii, to musi podzielać wszystkie te same cechy z innymi jej przedstawicielami. Heurystyka ta ułatwia np. Stereotypowe myślenie. Może pojawiać się tendencja do „wrzucania wszystkich do jednego worka” i ocenianie osoby na podstawie przynależności do np. klasy społecznej.

Heurystyka zakotwiczenia

Zajęte na początku stanowisko wpływa stale na późniejsze oceny przez co opieramy nasze oszacowania na nieprawidłowej wielkości. Klasycznym przykładem są przeceny. Chętniej kupimy coś przecenionego ze 100 zł na 80zł niż inną bluzkę, która od początku kosztowała 80zł.

Tendencyjność związana z potwierdzeniem

Ignorowanie lub znajdowanie nieprawidłowości w informacji, która nie pasuje do naszych poglądów i poszukiwanie informacji z nimi zgodnymi (często na siłę). Np. kiedy chcemy ustalić czy ktoś posiada daną cechę zadajemy mu pytania potwierdzające ten pogląd.

Tendencyjność związana z pewnością wsteczną

Gdy po tym jak jakieś zdarzenie już zaszło uważamy, że byliśmy skłonni je przewidzieć. Np, możemy obwiniać się za jakieś negatywne skutki zdarzeń, na które nie mieliśmy wpływu, dlatego że po czasie wydaje nam się oczywiste, że taki był rezultat. Może to działać też w drugą stronę i możemy np. umniejszać swoim zasługom, bo z perspektywy czasu wydają nam się łatwe i osiągalne.

Tendencyjność związana z nastrojem

W stanie pozytywnego nastroju wszystko widzimy w lepszych barwach i mamy więcej energii do działania. W trakcie „dołków” negatywnie widzimy świat i siebie oraz przeszacowujemy, że wydarzy się jakieś nieszczęście lub coś nam nie wyjdzie.

Tendencyjność związana z wyolbrzymionym wynikiem

Gdy wyobrażamy sobie jakiś wynik, nieświadomie zwiększamy prawdopodobieństwo, że taki wynik rzeczywiście nastąpi. Taka trochę samospełniająca się przepowiednia.

Błędy myślenia, zniekształcenia poznawcze

Błędy myślenia (czy inaczej zniekształcenia poznawcze) wpływają na negatywne interpretacje niejednoznacznych wydarzeń. Skupiają uwagę osoby na negatywnych aspektach sytuacji, wzbudzają negatywne emocje, krytycyzm, poczucie winy i obniżają samoocenę.

Niektóre zniekształcenia poznawcze

Mogą to być:

Selektywna Abstrakcja

Stosowanie „filtra umysłowego”, skupianie się tylko na jednym aspekcie sytuacji i wyciąganie na jego podstawie całościowych wniosków. Przykład: „Ania się na mnie krzywo spojrzała, to na pewno znaczy, że mnie nie lubi”.

Katastrofizowanie

Widzenie lub przewidywanie tylko negatywnych skutków zdarzeń, skupianie się na najgorszym możliwym scenariuszu, Przykład: „Nie zapytam jej czy pójdzie ze mną na kawę, bo i tak się nie zgodzi”. Przez katastrofizowanie odbieramy sobie szansę na przekonanie się jak jest naprawdę oraz w efekcie może to prowadzić do samospełniającej się przepowiedni, czyli wierząc w porażę nie damy z siebie wszystkiego, aby osiągnąć cel. Ludzie często tłumaczą, że tego typu myślenie bierze się z ich przeszłych doświadczeń. Zapominają oni jednak, że każda chwila jest nowa i niepowtarzalna i nawet małe zmiany w naszym zachowaniu czy myśleniu mogą prowadzić do innych rezultatów.

Arbitralne wnioskowanie

Wnioskowanie na wyrost, wyciąganie wniosku na temat wydarzeń nie mając ku temu zbyt wielu lub żadnych przesłanek „Ona na pewno mnie zdradza (bo zaczęła wracać później z pracy)”. Szczególnym rodzajem jest etykietowanie. Etykietowanie ro nadanie stałej etykiety sobie lub komuś, najczęściej na podstawie jednego wydarzenia, jednocześnie nie rozważając i nie dopuszczając do siebie innych wniosków. Etykietowanie jest krzywdzące, bo blokuje i odbiera nadzieję na jakąkolwiek zmianę. Przykład: „Jestem niekompetentna” czy „Jestem przegrywem”.

Generalizacja lub inaczej nadmierne uogólnienie

Wyciąganie całościowych wniosków na podstawie pojedynczego zdarzenia lub ciągu niezwiązanych ze sobą zdarzeń. Może polegać na wyrażaniu przekonań typu zawsze lub nigdy. Przykład: „Jeśli teraz mi nie wyszło, to już nigdy mi nic nie wyjdzie”.

Personalizacja

Potocznie branie czegoś do siebie, postrzeganie siebie jako przyczynę zewnętrznego negatywnego zdarzenia, na które nie miało się wpływu lub wpływ ten był znikomy.

Minimalizowanie

Umniejszanie swoim sukcesom czy zaletom. Przykład: „Poszło mi dobrze, ale to tylko dlatego, że to zadanie było banalne”.

Wyolbrzymianie

Nadawanie nieadekwatnie większego znaczenia spostrzeganym negatywnym aspektom sytuacji czy własnym błędom. Przykład: „Na pewno zwolnią mnie z pracy”, gdy popełnimy jakiś mały błąd.

Myślenie dychotomiczne

W czarno-białych kategoriach, wszystko albo nic. Po jednej stronie jest najczęściej dobro, sukces, inteligencja, atrakcyjność. Po drugiej zło, porażka, głupota i brzydota. Ta pierwsza pozytywna kategoria jest mała i bardzo trudno się do niej dostać, w rezultacie dużo łatwiej jest odnieść porażkę niż sukces. Przykład: Przekonanie, że wszyscy ludzie są inteligentniejsi ode mnie. Myśl: „Powiem coś głupiego i wprawię się w zakłopotanie”. W rezultacie nie odzywam się w ogóle. „Jeśli nie zrobię czegoś perfekcyjnie, to nie warto w ogóle podejmować wysiłku”.

Powinności

Myślenie w kategoriach „muszę”, „powinienem”. Polega na posiadaniu określonych sztywnych przekonań jak ja lub ktoś inny powinien się zachowywać lub jak powinno się żyć. Przykłady: „Nie powinnam się tak czuć”, „Zawsze powinienem się kontrolować”.

Uzasadnianie emocjonalne

Traktowanie emocji jak faktów. Doświadczane uczucia są tak silne, że zaczynamy wierzyć, że to jest jedyne wytłumaczenie sytuacji. Przykłady: „Czuje się głupia, więc na pewno taka jestem” albo „Na pewno zrobiłem okropne wrażenie, bo się bardzo stresowałem”. Tymczasem nasze subiektywne zdanie o sobie nie musi świadczyć o naszej inteligencji czy tym jak odbierają nas inni ludzie.

Ruminacje

Inaczej myśli intruzywne – nieprzyjemne, nawracające myśli i obrazy pojawiające się wbrew woli jednostki.

Czytanie w myślach

Mamy dostęp do swoich myśli i uczuć, a nawet one mogą nas czasem wpędzić w kłopoty. Nigdy natomiast nie możemy mieć 100% pewności co myślą lub czują inni ludzie. My jednak nieustannie analizujemy zachowanie innych, dodajemy do siebie różne wydarzenia i przypisujemy im różne intencje. Jest to potrzebna umiejętność, ale nie zawsze musi mieć to pokrycie z sytuacją faktyczną. Takie czytanie w myślach innych może niejednokrotnie wywołać w nas negatywne emocje. Dlatego dobrze jest przyjmować założenie, że nie wiemy co dzieje się w głowie innych osób.

Wzajemny wpływ emocji i poznania

Ale po co o tym wszystkim wiedzieć?

Jak wspominałam w poprzednim artykule emocje i procesy poznawcze (w tym myśli) wpływają na siebie wzajemnie. Emocje powstają jako interpretacje wydarzeń. Reagujemy więc na interpretację, poznawczy konstrukt wydarzenia, a nie samo wydarzenie.

To jak się czujemy wynika z naszych myśli

Nasze myślenie może więc wpłynąć na to jak się czujemy i na to jak się zachowujemy. Jako istoty ludzkie mamy niestety tendencje do pewnych błędów myślenia czy zniekształconego postrzegania rzeczywistości, co może bardzo utrudnić nam życie, prowadzić do doświadczania wielu nieprzyjemnych emocji oraz dezadaptacyjnych zachowań.

Każdy zniekształca rzeczywistość po swojemu

Należy jednak pamiętać, że wszyscy ludzie są tendencyjni i zniekształcają rzeczywistość. Nie znaczy to jednak, że nigdy nie mogą sobie ufać. Wiedza na ten temat może przyczynić się do uchwycenia i skorygowania tych błędów. Daje nam więc władzę i poczucie bezpieczeństwa.